موضوع بوروکراسی و دموکراسی با درک معانی آنها شروع می شود چرا که ، مطابق نظر والدو ، دموکراسی  ، تلاش در جهت برابری و آزادی است یعنی اینکه دولت نماینده و پاسخگو بشمار  می آید و در مقابل بروکراسی که با با تجزیه و تحلیل های ماکس وبر آغاز شد به مفاهیمی همچون اقتدار اشاره می کند.

تعارض بین دموکراسی و بوروکـراسی هم هماننـد اداره و سیـاست مورد بحث است. آیا می توان یک سازمان غیر دموکراتیک را در یک جامعه دموکراتیک اداره کرد؟

وبر ، به اهمیت بوروکراسی اداری در حمایت از اختیارات قانونی (به عنوان مخالف سنتی یا کاریزماتیک) تاکید دارد و در زبان کمی مدرن تر ، بوروکراسی توسط الگوهای سلسله مراتبی قدرت ، تقسیم کار و تخصیص وظایف و آرایش غیرشخصی از دفاتر مشخص شده است.

وبر بوروکراسی را به عنوان شکل سازمانی غالب در یک جامعه قانونی و منطقی شناخته است و بطور نامشخصی ، او هرگز بوروکراسی را تعریف نکرده است. بلکه نشان می دهد که بوروکراسی اشاره به اعمال کنترل با استفاده از یک نوع خاص از کارکنان بخش اداری دارد.

نزد وی ، بوروکراسی بالاترین درجه بهره وری در انجام امور بشر را میسر  می سازد . او می نویسد : “تجربه بطور کلی تمایل دارد به نشان دادن نوع کاملا بوروکراتیک دولت است .

به عقیده وبر، بوروکراسی بالاترین کارایی در اداره امور انسانی را محقق می کند و ساختاری عقلایی است و سایمون معتقد بود ، افراد بر اساس قاعده « تشویق ، مشارکت » واکنش نشان می دهند و می توانند تا حدی عقلایی عمل کنند هرچند کاملاً عقلایی عمل نمی کنند .  البته برخی نیز معتقدند که سازمان بروکراتیک عقلایی ترین شکل سازمان اجتماعی که تعقل گرایی و کارآیی را معادل قرار می دهد هم از لحاظ نظری اشتباه است و هم باعث رفتارهای متضاد نسبت به هنجارهای جامعه دموکراتیک می شود.

البته باید بپذیریم که مدل بوروکراتیک یک مدل جذاب برای دانشمندان اولیه ادارات دولتی که به دنبال بالاترین سطح بهره وری در سازمانهای دولتی بودند بشمار می رفت .

اما قبل از پرداختن به نقطه تقابل این دو مکتب به چالش های مدیریت دولتی از دیدگاه دنهارت اشاره می کنیم . وی ۵ چالش عمده و مورد بحث را در مدیریت دولتی مطرح کرد که بعضا مورد انتقاد برخی از دانشمندان علم مدیریت نیز واقع گردید این چالشها عبارت بودند از :

• جدایی اداره از سیاست

• تقابل دموکراسی و بوروکراسی

• تئوری و عمل

• تئوری های مدیریت دولتی

• هویت مدیریت دولتی

ویلسون در سال ۱۸۸۷ طرح جدایی سیاست از اداره را مطرح کرد. وی توصیه کرد سازمانهای دولتی مانند سازمانهای بازرگانی فعالیت کنند ولی این محقق نمی شد. به هر صورت ویلسون دنبال این بود که خط مشی های عمومی باید در در حوزه سیاسی تدوین شود و خارج از اداره قرار گیرد . وی اعتقاد داشت که باید این دو حوزه ، یعنی سیاست و اداره بایستی از یکدیگر جدا باشند چرا که اجرای خط مشی (اداره) از تدوین آن (سیاست) سخت و بسیار دشوار تر است و به همین لحاظ تفکر جدا شدن این دو حوزه از یکدیگر از این زمان به سرعت شتاب گرفت و منجر به تدوین سیر تکوینی در مدیریت دولتی نوین گردید.

مخالفان این نظریه برای این تفکر دو سوال را مطرح کردند :

1. آیا واقعا سیاست از اداره جدا است ؟

2. در صورت جدایی سیاست از اداره بحث پاسخگویی نهادهای دولتی چگونه خواهد بود ؟

به طور مثال ،  پل اپل بای ، معتقد است که مدیریت دولتی یعنی خط مشی گذاری و تعین می کند که بین این دو حوزه جدایی وجود ندارد .

اما برای بهتر روشن شدن موضوع به مولفه های بوروکراسی و دموکراسی اشاره می کنیم :

• مولفه های مهم در دموکراسی شامل عدالت ، برابری ، مشارکت ، آزادی انتخاب ، شفافیت و ….. می باشد .

• مولفه های مهم بوروکراسی عبارتند از : تمرکز ، اختیار ، پنهان کاری ، غیر شخصی نمودن وظایف سازمانی ، سلسله مراتب و…….

همانطور که ملاحظه می کنید در دموکراسی به شدت به شفاف سازی تاکید می شود ولی در مقابل بوروکراسی به پنهان کاری تاکید می کند .

موضوع مهمی دیگری تحت عنوان تمدن سازمانی که از ۴ حوزه شامل :  

تکنوکراسی (ماشینی شدن) ، سوسیوکراسی (مراوده گرایی) بوروکراسی و دموکراسی تشکیل شده و با ترسیم آن با توجه به اطلاعات بدست آمده می توان جهت گیری سازمان را در هر یک از این مولفه ها تعیین نمود .

گرایش سازمان به سمت ماشینی شدن باعث بیگانگی افراد به سازمان می گردد و در مقابل تمرکز بیش از حد به دموکراسی می تواند آثار سنگین و در بعضی مواقع گرانباری برای سازمان به همراه داشته باشد و از طرفی دیگر تاکید بیشتر به بوروکراسی موجب ایزوله شدن فضای سازمانی و …. گردد . لذا به همین لحاظ محققین توصیه کرده اند که حد اعتدال با توجه به فضا و فرهنگ سازمانی در بین این چهار مولفه میبایست برقرار گردد .

** بدیهی است در فضای سازمانی و یا جامعه ایی که اطلاعات کافی از این مولفه ها وجود نداشه باشد بدون در نظر گرفتن جهت گیری های سیاسی ، واژه دموکراسی می تواند بسیار فرینده بوده و برای استفاده کنندگان از این واژه بهره های فراوانی را حاصل نماید .

( با تشکر از جناب آقای دکتر حمید عرفانیان خانزاده برای در اختیار گذاشتن مطالب فوق)